Их Дархан уул нь Шарын гол сумын хойд талд дүнхийх д.т.д 1239 м өндөрт орших орон нутгийн тахилгат уул юм. Их Дархан уулын баруун доогуур Шарын гол урсана. Урьд цагт Дархан уул нь буга согоо, хандгай элбэгтэй ой модоор хүрээлэгдсэн үзэсгэлэнт сайхан уул байсан учир нутгийн ард иргэд тахин дархалжээ. Энэ уулын нэрээр аймгаа нэрлэсэн төдийгүй тус уулыг Дархан-Уул аймгийн тусгай хамгаалалтад аваад байна. 

Дархан хотын анхны суурийн чулууг “Бурхантын хөндий”-д 1961 оны 10 сарын 17-нд тавьсан нь Монгол улсын 2 дахь томоохон хот болох эхлэл тавигдсан юм. Дархан хотыг хуучин социалист орнууд болох Зөвлөлт Холбоот Улс, Болгар, Польш, Унгар, Чех, Зүүн Герман зэрэг улсуудын техник, эдийн засгийн тусламжтайгаар байгуулан хөгжүүлсэн. Дархан хот нь Орхон, Сэлэнгийн сав газрын бүсэд багтдаг. Хараа голын эрэг Бурхантын хөндийд оршдог бөгөөд далайн төвшнөөс дээш 707м-ийн өндөрт байрласан ба 327.5 мянган га газар нутагтай, эрс тэс уур амьсгалтай.

Зулзагын голын амралтын бүс нутагт ойн дундуур явсан шороон замын дэргэд "Дурлалын мод" нэртэй хоорондоо орооцолдож ургасан... хоёр мод байдаг. Эр мод нь өргөн хүрэн, харин эм мод нь нарийхан гоолиг цайвар шаргал өнгөтэй ажээ. Хос модны дэргэд нутгийнхны тахидаг хадаг уясан жижиг овоо байх бөгөөд түүнд залуучууд “Сайхан хань заяаж хайрла” хэмээн сүслэн залбирч мөргөн гуйдаг уламжлалтай. 

Дарханаас хойш 25 км зайтай оршил Шарын Цагаан нуураас зүү тийшээ шарын голын хөндий рүү хойноос түрж орсон хадтай жижиг уулын урд, баруун хормойгоор эртний дугуй, дөрвөлжин чулуун далантай жижиг булш, хиргисуүр 20 гаруй бий.Уулын урд талын хясаалж тогтсон толигор хаданд 3 хэсэг газар улаан зосоор зураг зурсныг 1980 онд А.П.Окладников, Д.Дорж нарын удирдсан Монгол-зөвлөлтийн түүх, соёлын хамтарсан экспедицийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах ангийнхан олж илрүүлжээ.
Зураг1. Урагшаа харсан том толигор хаданд далавчаа дэвээд халин нисч буй бүргэд (махчин маягийн шувуу) зураад түүний баруун доор хоёр зэрэгцээ замаар эсрэг зүг xoёр хоёроороо цуварч яваа дөрвөн морьд дүрсэлсэн нь байршлын хувьд сонин байна. Дээд талын замаар явж буй морьд баруун тийш, доод замаар явж буй хоёр морь зүүн тийш цуварч явна Морьдыг гурвалжин шовх чихтэй, урт биетэй, нарийвтар хөлтэй дүрсэлжээ.                                                     

Зураг 2. Эхний зургаас 2 м орчим зайтай түүний баруун талд байна. Энд өргөн зураасаар дөрвөлжин хүрээ татаж, түүний дотор дээд хэсэгт нь нэг эгнээ таван цэг, төв хэсэгт хоёр хүний тойм дүрс  баруун доод хэсэгт нь гурван цэг дүрсэлжээ.                    

Зураг 3. Хоёр дахь зургаас баруунтаа 5м орчим зайд орших ба энд гурван хүнийг хөтлөлцөөд зогсч буйгаар дүрсэлсэн бөгөөд тэдний дээр нэг, зүүн талд нэлээд зайтай бас нэг, нийт таван хүнийг дүрсэлжээ.

Дархан хотоос зүүн хойд зүгт 70 гаруй км-т Хүйтэний голын Бичигт хошуу хэмээх газарт орших монгол, дөрвөлжин хоёр бичиг бүхий дурсгал.

Хүйтэний гол руу зүүн талаасаа түрж шахсан өндөр хадан хошууны гол руугаа хандсан үзүүрийн ханан хадны хөмөгт буй  эдгээр дурсгалт бичээсүүдийг анх 1981 онд Н.Сэр-Оджав, Д.Цэвээндорж, А.Очир нар илрүүлж Хүйтэний голын бичээс хэмээн нэрлэсэн.
    Монгол бичээс нь хар бэхээр бичигджээ. Он цагийн уртад балархайшин бүрэн тайлан уншихад нэлээд бэрхшээлтэй болсон тул утгыг одоо болтол бүрэн мэдэж чадаагүй байна. Гэвч зарим үг үсгийг нь уншсанд тулгуурлан уг бичээсийн ерөнхий утгыг тоймловол:
    Мөнх тэнгэрийн хүчинд хааны суу дор нэгэн үйл явдлыг дурсан хаданд бичиж, хүр “дурсгал” болгон бэлгэдэж тахиа жилийн есөн сарын шинийн наймнаа уг бичээсийг үйлдсэн мэт байна. Бичээсийн бичгийн хэлбэр байдлыг ажиглавал XII-XIV зууны үед холбогдох төлөвтэй.
    Мөн уг бичээсийн дэргэд долоон мөр босоо дөрвөлжин бичиг байгаа нь басхүү Мөнх тэнгэрийн хүчинд хааны сууд хэмээн эхлэж байна. Яг монгол бичээс шиг хар бэхээр бичигдсэн эл дөрвөлжин бичгийн дурсгал үлэмж элэгдэж баларсан тул утга нь мөн бүрэн тайлагдаагүй байна. Монгол бичээс, дөрвөлжин бичиг хоёр нэгэн үеийн дурсгал бололтой гэж судлаачид үзэж байгаа бөгөөд Бичигт хошууны хадан дээр өгүүлсэн хоёр бичээснээс гадна Монгол бичгээр хар бэхээр бичсэн гол төлөв шашин мөргөлийн утгатай хэдэн бичиг байгаагийн зарим нь дээрх хоёр бичээстэй ойролцоо цаг үед бүтээгдсэн бололтой.
    Харин зарим нь XVII зуунаас хойших үед холбогдох байдал ажиглагдаж байна.
    Хүйтэний голын арван хоёр мөр монгол бичиг нь XIII-XIV зууны монгол бичгийн дурсгал, харин долоон мөр босоо дөрвөлжин бичиг нь монгол нутгийн хад чулуунаас анх удаа илэрч олдсон дөрвөлжин үсгийн бичээсийн ховор нандин дурсгал юм. (Н.Батболд)