Увс нуур нь Увс аймгийн зүүн хойд хэсэгт оршдог, Их нууруудын хотгорын хойд захад байх Монгол улсын хамгийн том нуур юм. Нуурын хойд үзүүр ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Тува Улсад байрладаг. Олон мянган жилийн өмнө оршиж байсан асар том давст тэнгисийн үлдэгдэл ажээ. Увс нуурт Тэс, Нарийн, Түргэн, Хархираа, Хөндлөн, Сагил, Боршоо, Хандгайт, Торхилог зэрэг их бага 38 гол цутгана. Энэ нуурын хөвөөг тойрон Тэс, Зүүнговь, Малчин, Наранбулаг, Тариалан, Улаангом, Түргэн, Сагил, Давст зэрэг сумын ардууд нүүдэллэн амьдарна.

Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савын босоо бүслүүрийн бүхий л шинжийг тусгасан ландшафтын сонгодог жишээ нь Увс нуурын ай сав юм. Ай савын хамгийн нам цэг далайн төвшнөөс дээш 758.9 м, хамгийн өндөр цэг далайн төвшнөөс дээш 4126 м өргөгдсөн Хархираа, Түргэний ноён оргил юм.

Увс нуурын ай сав нь Сибирь, Төв Азийн газарзүй-уур амьсгалын зааг дээр байрладаг тул температурын маш их хэлбэлзэлтэй: өвөл −58°C хүрч байхад зун 47°C байх жишээтэй.

Увс аймгийн Завхан, Наранбулаг, Цагаанхайрхан, Малчин, Хяргас сумын нутагт Их нууруудын хотгорт, Ханхөхий нурууны урд хэсэгт, Нуурын гадаргын талбай нь 1407 хавтгай дөрвөлжин километр, хамгийн урт нь 75 километр, өргөн 31 километр, дундаж өргөн нь 19 километр, усны мандал нь далайн төвшнөөс дээш 1028 метр өндөрт оршдог. Оросын жуулчин А.В.Бурдуков “Хэцүү хад бол байгалийн гойд сонин тогтоц, үзэсгэлэнт сайхнаараа Монголд хоёрдогч нь юм” хэмээн өөрийн тэмдэглэлдээ бичсэн байдаг билээ.

Увс нуурын хотгорын зүүн хэсэгт орших Бөөрөг дэл элсний зүүн хэсэгт Баруунтуруун сумын нутагт Алтан элс оршдог. Элсний нийт талбай нь 177.5 мянган га. Элсэн доороос эх аван урсдаг цэнгэг устай гол горхи, булаг шанд, баян бүрдүүд болон элсний нүүлт зэрэг гадны нөлөөнд автахгүйгээр орших элсэн манхан юм.

Нэг талаас нуур-пролювын гаралтай дөрөвдөгч галавын хурдас, баруун хойд зүгээс байнга үлээх салхиар хийсэн хуримтлагдсантай, нөгөө талаас суурь чулуулгийн өгөршилтэй холбоотой. Сөөгөнцөр, дэгнүүлт үетэн, алаг өвс бүхий элсний бүлгэмдэл голлоно. Хиаг, ерхөг, агь, ганга, цагаан бургас зэрэг ургамал ордог. Элсний урд хаяа дагуу хэсэг нарс, шинэс, чацаргана ургах бөгөөд тухайн орчинг маш үзэсгэлэнтэй болгодог. Алтан элс нь дов толгодлог гадаргатай, элсний зүүн хэсэгт Эрдэнэтолгой, Залаа толгой, Хөх толгой зэрэг нам уулс шиг толгойнуудтай.

Жиндмэнь (Чандмань) уулын домог:
Жиндмэнь уул үгүй байхад түүний сууринд нэг худаг байж гэнэ. Худагнаас ус авах хүмүүс ус авсныхаа дараа худагний амсрыг нэгэн дугуй чулуугаар заавал таглаад явдаг байжээ. Тэгтэл нэгэн жаал хүү ус авчихаад худгаа таглаагүй юмсанжээ. Үүнээс болж худагний ус дээшээ олгойдон хавийн газар усанд автаж нуур далай болжээ. Хүмүүс нөгөө их Сартагтаа баатраас худагний усыг тогтоож өгийт гэж гуйжээ. Сартагтаа баатар Улаан ямаат уулын оройгоос тасалж аваад худагний амсрыг таглав гэнэ. Үүнээс хойш худагний ус тогтож, худаг ч Жиндмэнь доор оржээ. Үнэхээр ч Улаан ямаат уулын эгц урдаас нь харвал орой нь тайранхай мэт харагдана. Жиндмэнь улаан уулыг орой дээр нь тавих юм бол яг л таармаар санагддаг юм.
Тайлбар: Дөрвөдүүд “Чандмань эрдэнэ” гэдгийг “Жиндмэнь эрдэнэ” гэж нэрлэдэг.

Ховд аймгийн Мянгад сум, Увс аймгийн Өмнөговь, Өлгий сумын нутгийг дамнан орших үзэсгэлэнт сайхан байгальтай, бие даасан томоохон нуруу юм. Энэ уул нийт 90,735 га хамран орших Алтан Хөхий уулыг 2010 оны УИХ-ын 6-р тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтынд байгалийн нөөц газрын ангиллаар авсан байна. Монголын төхийн тахилгат Алтын Хөхий уул нь Монгол Алтай болон Их нууруудын хотгорын заагт цөлөрхөг хээр, цөлийн бүс рүү түрэн орж орших бөгөөд энд Монгол орны нутаг дэвсгэрт илэрдэг өндөр уул, бэсрэг нам уулс, бэл, ухаа гүвээт тал, толгод, тэгш дэнж, хотос хөндий, сайр хавцал, гүн жалга зэрэг олон ялгаат экосистем зэрэгцэн оршино. Уг нөөц газарт өндөр уулын босоо бүслүүрийн үндсэн хэв шинж болох тагт өндөрлөг уулын хээр, уулын нуга, бүсийн хэв шинж болох хээржүү цөл, татмын нуга, шугуй, бөөрөг элс зэрэг түгээмэл болон өвөрмөц шинжийг агуулсан экосистем тохиолдоно. Алтан Хөхийн уул нь далайн түвшнээс дээш дунджаар 2500-3000м-т орших ба хамгийн өндөр оргил болох Өндөр Хөхийн уул нь 3350м өндөрт өргөгдсөн.

Гоожуурын хүрхрээ нь Увс аймгийн Ховд сумын нутагт Монгол Алтайн нурууны салбар уулсын нэг Хархираа, Түргэний уулсын баруун урд орших Олон нуурын уулсад оршино. Шивэрийн голын зүүн цутгал Гоожуурын голд 17 метр өндрөөс унадаг. Нутгийнхан Хүрэн Ханангийн хүрхрээ гэж нэрлэдэг. Олон нуурын уулс нь далайн төвшнөөс дээш 3000 метр өндөр. Мөнх цас, сүрлэг хадтай бөгөөд нэн ховор ирвэс, янгир, аргаль, буга зэрэг 20 зүйлийн ан амьтан, 30 гаруй зүйлийн ургамалтай. Том жижиг 108 нууртай тул Олон нуурын уулс хэмээн нэрлэгджээ. Сүүлийн жилүүдэд хүрхрээний ус нь багасах шинжтэй болжээ.

Увс аймгийн Давст сумын төвөөс 50 орчим км-т цагаан саарал өнгийн шохойн гантиг чулуунаас тогтсон мөнгөлөг цагаан өнгөтэй д.т.д 1600 метр өндөрт орших уулыг Мөнгөт цахир уул гэдэг. Монгол улсын дархан цаазат энэ уулын аманд байрлах зурагт буга, янгир ямаа, олон тооны тамга тэмдэг, хүний нүүрийг дүрсэлсэн байдаг. Уулын зүүн талын аманд хадны дээд хэсэгт эгц урдаас нь харсан хүний нүүрийг дугуйд багтаан хөмсөг, нүд, хамар амтай дүрсэлжээ. Түүний доор цаашаа хараад зогсож буй шовгор оройтой малгай өмссөн хүний их биеийн хэсгийг хөвөөлөн гаргасан эдгээр дурсгалыг МЭӨ 3-1 мянган жилд холбогдоно гэж судлаачид үздэг.

Монгол Алтайн нурууны цавчим хаднуудаас үүсэлтэй Түргэний уулсын ноён оргил Дэглий Цагаан уул нь далайн түвшнээс дээш 3978 метр өндөр. Түргэний уулс нь Бөхмөрөн, Сагил сумыг дамжин 70 орчим километр үргэлжлэх уулс бөгөөд Дэглий цагаан уулаас зүүн тийш Хавцалын боом хүртэлх 145.1 мянган га талбайг хамарна.Дэглий цагаан уул нь ой тайгатай, уулын түргэн урсгалт гол горхиудтай, мөнх цастай, мөсөн голтой, бэлээрээ үзэсгэлэнт нууруудтай, өвөрмөц тогтоц бүхий хадан хясаатай, ховор болон ховордсон ургамал амьтны аймагтай.Энэ уулнаас Түргэн, Буурал, Хархираа, Ямаатын голууд эх авдаг. Түрэгийн үеийн болон өмнөх үеийн хүн чулуун хөшөөнүүд, хадны сүг зураг, хиргисүүр, булш бунхан, Төгс буянт хийдийн туурь зэрэг түүх соёлын дурсгалуудтай. Сүүлийн жилүүдэд мөсөн гол нь хайлж татарч байгаа. 1960-аад оны сүүлчээр зургаан уулчин Дэглий цагаан уулын оргилд авиралт хийж яваад нисч амиа алдсан гунигт түүхтэй. Уулын түргэн урсгалт голуудыг олон удаа туулж гарах шаардлагатай, авирах зам маш хүнд уул ажээ. Увсын уулчид сүүлийн жилүүдэд амжилттай авиралтууд хийсээр байна.

Зүүнхангай сумын төвөөс 14 км орших Зураагийн хошууны өвөр талын таван том улаан хадыг Зураагийн улаан хад гэж нэрлэдэг. Энэхүү таван улаан хадны дунд талын хоёр хаданд эртний хүмүүсийн улаан зосон зургууд өнөөг хүртэл уламжлагдан ирсэн. Хаданд эртний хүмүүс маш олон дүрслэл байдаг. Эдгээр хаданд нисэж яваа шувуу мэт дүрс, зөв буруу солбисон дэгрээ тэмдэгнүүд, хавирган сар мэт дүрс, дундаа цэгтэй гурвалжин дүрс, Х үсэг мэт дүрс, олон тооны цэг зураас, дугуй цагираг босоо зурааснууд, янгирын толгой бүхий урт иштэй эдлэл, амьтны арьс дэлгэсэн мэт дүрс, алцайж зогссон хүний дүрс, хоёр гараа унжуулан зогссон хүн зэргийг дүрсэлсэн байна.Энэхүү зураагийн улаан хадны сүг зураг нь Увс аймгийн байгалийн цогцолборт есөн гайхамшигийн нэг болсон эртний түүхийг өөртөө агуулсан УВС нутгийн нэг бахархал юм.