“Чингисийн далан”, “Чингисийн зам”, “Чингисийн хэрэм” нэртэй нилээд хэдэн дурсгал байдгаас Хэнтий аймгийн Баян-Адрга сумын хуучин төвийн баруун талаас эхлэн Хуурайн давааг чиглэн нарийн хөндийд хүрч, сайхны араас баруунтайгуур, хөндий даган Сайн цагаан нуурын хойгуур гарч, Норовлин сумын Улзын өндөр дов, Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутаг Хэрмийн худаг зэрэг газраар дамжин улмаар Цагаан-Овоо, Сэргэлэн, Гурванзагал сумдын нутгаар БНХАУ-ын нутагт ортол хэсэг хэсэг газар тасран үргэлжилсэн шороон хэрэм юм. Энэ хэрмийн урт нь 500-600 км Хэрмийн зөв талд нь харуул хайчын цагдаа, цэрэг суудаг байсан бололтой 40х50 м жижиг дөрвөлжин шороон хэрэм олон бий. Жишээ нь: Сайхны хөндийн Талын толгойн өртөөний байсан газраас хойхон буюу “Дөрвөлжин буудал”, “Улзын өндөр довын энгэрийн хэрэм”, “Могойн адгийн хэрэм”, Өгөөмөрийн хэрэм, Дэлгэрэхийн тал, Баянбулгийн хэрэм болон. Эдгээр хэрмийн хооронд өдрийн буюу үдийн газар байдаг гэж нутгийхан хэлэлцдэг. Заримых нь хоорондын зайг хэмжихэд 8-12 км байв. Жижиг хэрмийн дотор хүн сууж байсны ул мөр илрээгүй.Заримаас нь ваар савны хагархай олддог. Ийм хэрэм Чингисийн хэрмэн замын дагуу олон бий гэж нутгийхан ярилцдаг.Хоногийн газрын хэрэм нь дөрвөлжин үдийн газрын хэрэм нь гурвалжин гэлцдэг.Ийм урт хэрэм, хэрмийн дагуу жижиг хэрэмтэй газар монголын өмнөд хэсэгт бас бий.  

Төв Азийн бүс нутагт цорын ганц үлдсэн Киданы үеийн дурсгал, Хэрлэн барс хотын туурь, цамхаг нь МЭ IX зууны үед хүчирхэгжиж байсан Kидан гүрний үетэй холбогддог. Тэр үед Киданчууд нийслэл хотоо энд байгуулахаар шаваа тавих үед нь нутгийн хүмүүс бараар далайлган айлгаж буцааснаар ийм нэрийдсэн домогтой. Судлаачид 7 метр орчим энэхүү өндөр баганыг мөн ямар нэгэн хотын харуулын цамхаг байсан гэж үздэг. Хэрлэн барс хот нь Монгол оронд байгаа Хятаны үеийн хотын туурь балгас юм. Энэхүү балгас нь Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын нутагт Чойбалсан хотоос баруун тийш 12 км-т хэрлэн голын эрэгт оршино.Хэрэм нь дөрвөлжин хэлбэртэй, баруун талын ханын урт нь 1900м, хойт ба зүүн ханын урт нь тус бүр 1700м, урд хана нь 1530м байжээ. Хэрмийн өндөр нь одоо 1,5-2м, зузаан нь 3-3,5м байна.  Их хэрмийн гадна талд харуулын хараат цамхаг 3 байсан, үүний нэг нь хэрмийн баруун талд, хоёр нь зүүн талд байсан байна. Их хэрмийн өмнөд хэсэгт 5 давхар суврага нэг байсан ба мөн тусгай өндөр довжоон дээр барьсан чулуун хэрэмтэй дөрвөн том барилга бас том жижиг суврагын ор суурь 10 гаруй байжээ. Их хэрмийн гадна 7 давхар суврага бас байсан ажээ.Хэрлэн барс хотыг 1955 онд бага зэрэг малтаж шинжилсэн байна. Шинжилгээний ажлыг их хэрмийн дотор байгаа чулуун хэрэм бүхий дөрвөн барилгад зориулсан байв. Бас нэг суврагын орыг мөн малтаж шинжилжээ. Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд энд чулуугаар барьсан дөрвөн сүм байсны гол их сүм нь чулуун хэрмийн хоймор байжээ. Дуганууд нь 4-6 баганатай өнгийн паалантай шатаасан хөх тоосго ба шавар баримал хээ угалзаар нарийн чимэглэгдсэн тансаг сайхан зүйл байжээ. Сүмүүдийн дотроос олон төрлийн хээ угалзаас гадна хүн мал болон луу, зээбад зэрэг юмны дүрс олон гарчээ.  Дээр дуррдсан хот болон сүмийг 1731 онд Монголоор явсан хятад жуулчин Гүн-чжи-яо (Хоу-чу-сай-лу) үзэж тэмдэглэсэн байна.

Буйр нуур нь зүүн Монгол-Өвөр Монголын зааг дээр орших цэнгэг уст нуур. Зэргэлдээ орших Хөлөн буюу Далай нууртай хамт Хөлөн-Буйрын экологийн бүс нутагт хамрагдана. Тус нуурыг 2004 онд Рамсарын конвенцид олон улсын ач холбогдол бүхий ус намгархаг газрын жагсаалтад бүртгэжээ. Нуурын өмнөд эрэгт түрэлт давалгаагаар үүссэн 3-5 метр өндөр элсэн далан үргэлжилдэг ба завсарт нь жижиг нуур тогтож зарим нь үндсэн нууртайгаа холбогдоно. Зүүн ба хойд эрэгт өндөр дэнж байрлах ба тэр хавьд Халх гол цутгаж Оршуун гол урсаж гардаг тул эргийн дагуу бургас, нишингэ шигүү ургана. Буйр нуурын усны түвшин жилийн доторхи хэлбэлзэл, унах хур тундас цутгал голын урсацаас шалтгаална. Илүүдэл усаа Оршуун голоор дамжуулан Хөлөн нуурт өгнө. Нуурын баруун өмнөд үзүүрээс Холбоо гэдэг бяцхан горхи урсаж Баян нуурт цутгадаг байсан боловч одоо зөвхөн хур тунадас элбэг жилд л урсацтай. Буйр нуур маш цэнгэг устай нуурын тоонд ордог. Нуурын усанд гидрокарбонат, хлорид, натри, кальц зэрэг ион зонхилох тул гидрокарбонат-хлоридын ангид багтана.

Хайлангийн хадны дурсгалд, буган чулуун хөшөө, хүн дүрст хөшөө, дөрвөлжин булш зэрэг хүрэл зэвсгийн үеийн томоохон соёлууд зэрэгцэн оршсон цогцолбор дурсгал бүхий газар манай оронд цөөхөн тохиолддог. Тиймээс Дорнод Монголын хүрэл зэвсгийн түүхийг өгүүлэх, хүрэлийн үеийн томоохон соёлууд нэг дор оршсон соёлын цогцолбор дурсгалт газар хэмээн үзэх үндэслэлтэй.

Дөрвөлжин булш нь гадаад хэлбэр зохион байгуулалтаараа нэлээд эртний хэлбэртэй, оюуны болон эдийн соёлын тухай олон мэдээллийг өгч чадах түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалууд юм. Монгол оронд хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшийг одоогийн судалгааны мэдээгээр 510 орчмыг малтан шинжилсэн байна.

Эх орны зүүн хязгаар Дорнод нутгийн нэгэн гайхамшиг нь Халхын хэцүү То вангийн байгуулсан Найман аюулаас гэтэлгэгч, өрөвч нигүүлсэнгүй Жигжиджав буюу Жанрайсиг бурхан юм. Жанрайсиг бурханыг хэвтээ байдлаар, чулуугаар бүтээсэн энэ цогцолборыг Их бурхант хэмээн нэрлэдэг. Энэ бол Ази тив төдийгүй дэлхийд томоохонд тооцогдох уран барилгын бутээл юм. Их бурхантаа дээдлэн эрхэмлэж, тахиж шүтэж чадаж гэмээнэ газар нутаг ариун дагшин байж, ажил үйлс өөдрөг бүтэмжтэй болно гэж нутгийн зон олон үздэг. Тиймээс Монголын Бурхан шашинтны төвийн харьяа Дорнод аймаг дахь Данригданжаалин хийд, Дорнод аймгийн ХАҮТ, “Дорнодын Их бурхант” групп, “Чойбалсан хөтөч” компаниас санаачлан аймгийн Засаг даргын Тамгын газар, Халх гол сумын Засаг даргын Тамгын газар, Улаанбаатар хот дахь “Дорнод нутаг” клубынхан хамтран Их бурхантын их тахилгыг маргааш зохион байгуулахаар болжээ. Цаашид Их бурхантын их тахилгыг дөрвөн жил тутамд, бага тахилгыг жил тутамд зохион байгуулж байхаар болсон байна. Монголын соёл, түүхийн томоохон дурсгалын нэг болох Их бурхант нь Дорнод аймгийн Халх гол сумын төвөөс хойш 35 км-т, Халх голын баруун эргийн тохойн 35 градусын налуу энгэрт оршдог. Ерэн тохой буюу 30 метр уг бурханыг их, бага хоёр хүрээн дотор цогцлуулжээ. Их бурханыг тойруулан чулуугаар урласан 20 гаруй жижиг бурханы дүр бүтээсэн байдаг.

Дорнод аймгийн Халхгол сумын төвийн өмнө 7 км зайтай Шонх Таван Толгой нэртэй газарт хоёр хүн чулуу байсан бөгөөд нэг нь одоо Монголын Үндэсний Музейд үзмэрт хадгалагдаж байна. Цагаан өнгийн гантиг чулуугаар хийсэн түшлэгтэй исэр сандалд заларч буй эр хүний дүрсийг тун уран чадварлаг цоолборлон урласан, эвдэрч хэмхэрсэн зүйл бараг үгүй бүтэн сайнаараа байгаа нь тун онцлог юм. Зүүн гартаа урт иштэй цомбон хундага барьж баруун гараа сандлын тохойвч дээр тавин суужээ. Шанаархаг өргөн нүүр, жирэвгэр хөмсөг, жартгардуу том нүдтэй бөгөөд бөмбөгөр оройтой, зузаан хүрээтэй, оройдоо жинс, ардаа залаа бүхий дүгрэг малгай өмсч хоёр чихний араар багцалж боосон шибилгэр гэзэг унжуулжээ.

Дээлийнхээ гадуур богино ханцуйтай урт хормойтой, хоёр ташаандаа оноо бүхий хувцас давхарлан өмссөн нь ганц өргөн эмжээртэй, зөв ташуу энгэртэй ба үүний хормой дотуур өмссөн дээлийнхээс арай богино болохыг тун бодитой илэр¬хийлжээ. Баруун ташаандаа мөлгөр булантай, зүүн ташаандаа дөрвөл¬жин хэлбэртэй хавтага зүүсэн нь онооны завсраар цухуйж харагдана. Хөлдөө шовгордуу хоншоортой, нимгэвтэр ултай гутал өмссөн нь хормойн дороос цухуйж сандлын дорхи тавцанд гишгэсэн байна. Сандлын хөл хоорондоо зөрөлдсөн ба уулзвар дээр нь цэцэг хэлбэрийн тав гаргаж түшлэгийн арыг цэцгэн хээгээр чимжээ. Анх бүтэн байхдаа дээл хувцасны цээжин хэсгээр битүү хээ угалзтай байсны бүдэг ором мэдэгдэх ба ерөөс энэ хөрөг хүний зүс царай, бие бялдрын хэмжээ харьцааг нарийн сайн илэрхийлж уран чадварлаг дүрслэгдсэнээрээ нэн онцгой. Энд дүрсэлсэн хувцас, гэзэг, эд юмс, сандал суудал зэрэг нь ХIII - ХIV зууны дурсгал болохыг гэрчилнэ.

Монгол Зөвлөлтийн баатарлаг дайчин мөнхийн гавьяат үйлсэд зориулан Халхголын ялалтын 45 жилийн ойг тохиолдуулан 1984 онд Хамар даваанд энэ хөшөөг босгожээ. Тус хөшөөг дан аранжин зэсээр барьж байгуулсан бөгөөд 50метр өндөр,  33м өргөнтэй аж. Гол баганын нүүрэн талд нь мөр зэрэгцэн зогссон Монгол Зөвлөлтийн хоёр цэрэг байх ба нөгөө талд нь хадаг барин зогсох монгол эмэгтэйн дүрсийг урлажээ.      Хөшөөний гол баганын хоёр талын зэс цутгамал туган дээр байлдаанд оролцсон морин болон явган цэрэг,танкчид,нисгэгчдийн дүр, зэвсэг техникийг товойлгон дүрсэлсэн нь энд болсон тулалдааны ялалтын яруу алдрыг тод илэрхийлжээ. Энэхүү сүрлэг гэрэлт хөшөө нь манай хоёр орон, нам ард түмэн, зэвсэгт хүчний найрамдал, ах дүүгийн барилдлагааны мөнхийн дурсгал болж байна.

Халх гол буюу Халхын гол нь Евразийн зүүн хойд хэсгээр урсах гол бөгөөд Монгол Улсын зүүн хэсэг, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны зүүн хойд хэсгээр урсана. Голын баруун эрэг нь зүүн эргээсээ өндөр тул зүүн талаас нь харахад хана хэрэм мэт халхалж харагддагаас ийм нэртэй болжээ. 233 км урттай. Усаа цуглуулах талбай нь 17,000 км². Их Хянганы нурууны далайн түвшнээс дээш 1443 метр өндөрт өргөгдсөн газраас эх авч, Хөлөнбуйр хотын нутгаар урсаад Монгол улсад орж, Дорнод аймгийн Халхгол сумын нутгаар урсч байгаад хоёр орны хилийн шугамыг тодорхойлон тахиралдан урссаар Буйр нуурт цутгана. Халх голд Хайлаастын гол цутгадаг.Төгсгөл хэсэг нь хоёр салаалдаг бөгөөд нэг нь Буйр нуурын баруун хойд хэсэгт цутган, яг хойд талаас нь Орчун гол урсан гарч Далай нуурт цутгана. Харин нөгөө нь Шарилжийн гол гэгдэх бөгөөд Буйр нуурт цутгалгүй шууд Орчун голд нийлдэг байна. Халх голын орчимд 1939 онд Япон, Манж-гогийн тал болон ЗХУ, Монголын хооронд дайн гарч байсан билээ.

Вангийн цагаан уул нь Дорнод аймгийн Халхгол сумын нутагт улсын хилийн наахна оршдог уул. Далайн түвшнээс дээш 1,099 метр өндөрт орших эртний тахилгат уул. Их талын дунд орших уул учраас бараа нь 40-150 километрийн алсаас харагддаг. Вангийн цагаан уулын эргэн тойронд Зүрхийн цагаан хоолой, Цагаан овоо, Сангийн далай нуур зэрэг газрууд байх бөгөөд Халхын мэргэн ван Тогтохтөр ардуудтайгаа нутаглан амьдарч байжээ. Уулын тахилгыг 1937 онд хааж 1990 онд буцааж сэргээсэн бөгөөд өдгөө 3 жил тутамд нэг тахидаг.

Вангийн цагаан уул Дорнод аймгийн Халхгол сумын нутагт улсын хилээс 36 км-т оршдог бөгөөд эртнээс тахиж ирсэн тахилгатай уул юм.